معماری بین النهرین

فرهنگ بین النهرین باستان را که از هزاره سوم قبل از میلاد یعنی زمان حکومت سومری ها و اکدی ها آغاز شد و در هزاره اول و دوم در زمان فرمانروایی بابلی ها و آشوری ها به اوج رسید، نژادهای مختلف با منشا و زبان بسیار متفاوت بوجود آوردند.

از حدود سه تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح طوایف غیر سامی سومری در این منطقه اقامت گزیدند و اساس تمدن بین النهرین را بوجود آوردند. در طول هزاره دوم، قدرت آشوریان سامی کم کم بالا گرفت تا اینکه بین قرون نهم تا هفتم قبل از میلاد با ظهور فرمانروایان با قدرت، طرح امپراطوری آشوریان پی ریزی شد. در قرن هفتم قبل از میلاد، پایتخت آشوریان در نینوا به دست اقوام کلدانی به کلی نابود شد. در قرن بعد نیز خود کلدانیان قبل از قدرت یافتن ایرانیان، رو به سقوط می رفتند.

از سرزمین حاصل خیز و هلالی شکل بین النهرین، سه دین بزرگ جهان، یعنی یهود، مسیحیت و اسلام برخاسته اند.

مبدا تاریخ، نجوم و ستاره شناسی در این سرزمین است.

مجسمه های سومری

1. 1. تمدن سومر:

سومریان در سرآغاز تاریخ در بخش های جنوبی بین النهرین (بین النهرین سفلی) مستقر شدند. ابداع خط و هندسه به آنان نسبت داده شده است.

سومریان، حکومت های مستقل در شهرهای مجزا (دولت شهر) را پدید آوردند و نظام خدایان و آدمیان را بنیان نهادند. هر شهر توسط امیر (شاه) به نام پاتزی حکومت می کرد.

مهمترین دولت شهرهای سومر، عبارتند از: اور، اورک، اریدو، نیپور، لاگاش، لارسا

الگو و اساس نظام شهرسازی سومر، بر مبنای تمرکز معبد استوار است و روحانیون و مقامات رسمی با در دست داشتن مایملک خدایان و اداره آنها بر کار کشاورزی، تجارت و صنعت نظارت می کردند. به عبارت دیگر، معماری سومر بر خلاف معماری مصر باستان که بر مبنای معماری مرگ (مقبره سازی) شکل گرفته بود، در خدمت مذهب بود. معابد وجه بارز معماری سومر به شمار می روند. این امر سبب تاثیر گذاری معبد بر فرم و شکل شهر و سکونتگاه سومری است. (City of God)

اساس معماری سومری ها بر مصالح خشتی، آجری و قیر استوار است.

مهمترین آثار باقیمانده از تمدن سومر: معبد انانا (برای الهه عشق، اینانا)، معبد آنو (برای خدایان آسمان)، معبد سفید، زیگورات اور

معبد آنانا: قدیمی ترین معبد تمدن سومر در اوروک برای الهه عشق (اینانا) ساخته شده است که معبد سنگ آهک نیز معروف است. این پرستشگاه، فضایی به ابعاد76*30 متر را در بر می گرفت و از یک تالار مرکزی و اتاقک های جانبی تشکیل می شد. استفاده از سنگ آهک در این بنا (که در بین النهرین یافت نمیشود) استثنایی است. در مرحله بعدی، ساختمان معبد ستون به جای معبد سنگ آهک ساخته شد که از آن بزرگتر بود. ساختمان به تبعیت از الگوی معبدسازی سومری ها، در بالای مصطبه ای بلند ساخته می شد. (قرارگیری خدایان در کوه که مصطبه ها را به نمادی از کوه مبدل می ساخت) بنا با نوعی موزائیک متشکل از مخروط های گلی تزئین شده بود که به نظر تقلیدی از پارچه بود.

معبد سفید: معبد بر بالای یک مصطبه قرار دارد، پلان معبد، مستطیل شکل با پشت بندهای منظم تزئینی است، پلان زیگورات فاقد انتظام محوری است اما خود معبد بر اساس الگوی رایج معابد سومری ساخته شده است.

مهمترین ویژگی معابد سومریان

زیگورات اور

1. 1. قرارگیری بنا روی سکو

1. 1. ساختار مصطبه ای شکل برخی معابد که در نهایت به شکل گیری زیگورات ها منجر شد.

1. 1. پلان چهارگوش و راستگوشه معابد با محوریت فضای میانی (الگوی سه محوری که در می توان تداوم آن را در تهرنگ باسیلیکاهای روم و کلیساهای متاخر مسیحی مشاهده کرد.

1. 1. پلان معابد دارای هشتی ورودی، فضای میانی (قربانگاه)، مقصوره و فضاهای جانبی است.

1. 1. وجود قابنماهای تونشسته و کاذب در نماهای معابد که بصورت پشت بند سازه ای نیز کارایی داشته اند.

1. تزئین بناها با رنگ آمیزی های متعدد و کنگره های بام (تداوم این کنگره ها را می توان در معماری آشور، بابل و بعدها در تخت جمشید و … مشاهده کرد)

پلان زیگورات اور

زیگورات ها
مهمترین و برجسته ترین معماری سومریان به شمار می روند. سومری ها خالق و پدیدآورنده زیگورات ها هستند. زیگورات در زبان بابلی به معنای سکو یا بنای پله پله ای است.
زیگورات ها، نماد کوه هستند و به صورت مصطبه ای شکل طراحی و ساخته می شدند. این بناها، مکان حضور خدایان بودند.

زیگورات اور

زیگورات اور (2100 پیش از میلاد)، معروفترین زیگورات سومری است که در دوره پادشاهی جدید سومر پس از استیلای سومری ها بر تمدن اکد) به نشانه شکرگزاری ساخته شد. این بنا از سه مصطبه ذوزنقه ای شکل و معبدی بر فراز مصطبه آخر تشکیل شده است. چهار گوشه بنا، منطبق بر چهار جهت اصلی و راه دسترسی به بنا، از طریق یک راه پله بلند در راستای محور اصلی بنا و دو راه پله در طرفین بنا است. این امر سبب شکل گیری بنایی تک محوره (تقارن محوری) شده است. (شرقی – غربی) راه پله اصلی تا طبقه آخر زیگورات ادامه پیدا می کند در حالیکه دو راه پله جانبی تنها به مصطبه نخست راه می یابد. گفته شده است که این زیگورات، مدلی برای ساخت دیگر زیگورات ها منجمله زیگورات چغالزنبیل در تمدن عیلام (جنوب غربی سرزمین امروزی ایران) شده است.

زیگورات چغازنبیل

مهمترین تمایزات معماری زیگورات اور و چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل

1. زیگورات اور (2100 ق.م) الگوی ساخت زیگورات چغازنبیل (1250 ق.م.) بوده است پس تاریخی تر است.
2. زیگورات اور تک محوری و زیگورات چغازنبیل دو محوری است.
3. زیگورات اور، دارای سه مصطبه و یک معبد بر فراز مصطبه آخر و زیگورات چغازنبیل دارای 4 مصطبه و یک معبد بر فراز آخرین سکوست.
4. سکوها (مصطبه) در زیگورات اور روی هم ساخته شده اند در حالیکه در چغازنبیل هر سکو بصورت مستقل از تراز زمین بالا آورده شده اند.
5. در زیگورات چغازنبیل، استفاده از کاشی (آجر لعابدار) دیده می شود.
6. دسترسی ها در چغازنبیل پیچیده تر از اور می باشد. (سیرکولاسیون ها بر مبنای جایگاه افراد و موقعیت آنها تعریف شده است.)
7. زیگورات اور در حصار چهارگوش محاط شده در حالیکه حصار چغازنبیل تقریبا دایره ای است.
8. در چغازنبیل، زیگورات با مقبره ها در آمیخته شده است. (الگوی معبد-مقبره)

زیگورات چغازنبیل