معماری پیش از تاریخ

تقسیم بندی دوران پیش از تاریخ:

مقدمه

عمر زمین: 4.5 میلیارد سال

عمر انسان روی کره زمین: حدود یک میلیون سال پیش

تکامل تدریجی انسانها از گونه های اولیه به انسان هموساپین یا انسان دانا (انسان راست قامت هوشمند)

الف. دوره پارینه سنگی (Palaeothic)

عصر سنگ کهن، دوران پیش از تاریخ، حدود یک میلیون سال پیش تا زمان عقب نشینی یخچالها از نیمکره شمالی در فاصله سالهای 10 هزار تا 8500 ق.م. که انسان برای نخستین بار از ابزار سنگی دست ساز استفاده کرد.

واژه پالئوتیک ریشه یونانی دارد، از کلمه Paleo به معنی پارینه یا قدیمی و Litoth به معنی سنگ گرفته شده است. طولانی ترین و ابتدایی ترین مرحله زندگی انسان (99% آن)، شرق آفریقا در اتیوپی، کنیا، تانزانیا به ویژه ناحیه الدوایی و در آسیا اندونزی است.

این دوران خود به سه زیر دوره تقسیم می گردد:

دوره پارینه سنگی زیرین، میانی و زبرین

دوره پارینه سنگی زیرین از حدود یک میلیون سال پیش شروع و تا یکصد هزار سال قبل ادامه پیدا می کند. ابتدا گونه انسانی جنوبی کپی Australopithecus در دو گونه آفریقایی و تناور پدیدار می شود. گونه آفریقایی با توجه به توانایی در ساخت ابزار انسان ماهر Homo Habilis نیز نامیده می شود که در چاد، جنوب آفریقا و تانزانیا (گاروزی و اولدوای) می زیسته اند. ابزار که گونه آفریقایی ساخته است الدوای نامیده می شود و فقط تبرهای دستی بوده. دومین گونه انسانی، انسان راست قامت Homoerectus نام دارد. این گونه از آتش استفاده کرده و ابزار ساز بوده اند. این ابزارها آشولیایی Acheulean و لوالوازی Levalloasien نام دارد. انسان جاوه و انسان پکن از مشهورترین گونه های راست قامت هستند. ماموت ها، غذای اصلی دوره پارینه سنگی انسانها بودند.

دوره پارینه سنگی میانی از حدود یکصد هزار سال قبل شروع و تا چهل هزار سال پیش ادامه دارد. انسان نئاندرتال در این دوره حظور می کند. در گذشته گونه مستقلی بوده ولی امروزه از زیرگونه انسان هوشمند Homo sapiens بشمار می آیند و انسان هوشمند نئاندرتالی نامیده می شود. سنت ابزارسازی موستری Mousterien پدیدار میشود که از ابزارهای پیشین پیشرفته تر است و شامل تراشه های سنگی، رنده ها، قلم ها، مته ها، چاقوهای دسته دار و انواع تبر بوده است. در این دوره آیین تدفین وجود داشته است. انسان نئاندرتال به همراه فرد در گذشته ابزار فرد، گُل و گِل اخرا دفن می کرده است.

دوره پارینه سنگی زبرین از حدود چهل هزار سال پیش شروع و در حدود ده هزار سال پیش پایان می گردد. در این دوره انسان نئاندرتال از بین میرود و انسان هوشمند هوشمند Homo sapiens sapiens که به انسان کرومانیون نیز مشهور است پدیدار می گردد. ابزارها شکل تکامل یافته تری پیدا می کنند و تخصصی تر می شود و سنت ابزارسازی تیغه ای یا خرد سنگ Microlith آغاز می شود. نخستین آثار هنری یافت شده در جهان مربوط به پارینه سنگی هستند. این آثار در واقع دیوارنگاره های موجود در غارهای مسکونی آلتامیرا (اسپانیا) و لاسکوا (فرانسه) می باشند. 

غار تاریخی آلتامیرا: کشف استخوان های تراش خورده و سنگهای چخماق و آثار ابتدایی نقوش طراحی شده در دیواره ها

غار تاریخی لاسکوا: آثار یافت شده در این غار، با ارزشترین آثار هنری پیش از تاریخ نام گرفته اند. نقاشی انسانهای اولیه شامل تصاویر حیوانات، ماموت، گاو وحشی، آهو و …، بهره گیری از چراغ های پی سوز و وجود تکه های گل اخرا، نقاشی های واقع گرایانه این غار نشان از شکلگیری حافظه دقیق و خلاقیت بصری انسان این عصر حکایت دارد.

دلیل نقاشی دیواری بر غارها: 1. انسان بتواند حیوان ها را برای همیشه در اختیار خود داشته باشد، 2. افراد همزیست در شکار دسته جمعی بر جانوران چیره شوند، 3. با تصویرسازی مکرر حیوانات بر روی دیوارها، تعداد آنها را بیشتر کنند.

ب. دوره میان سنگی (Mesolithic)

فراپارینه سنگی یا میان سنگی یا عصر حجر میانه اصطلاحی است که به دوره حد فاصل دوران پارینه سنگی و دوران نوسنگی داده اند. در این دوره زمینه های لازم برای وقوع تحولات نوسنگی فراهم می شود. آغاز آن وابسته به موقعیت جغرافیایی میان 20000 تا 8000 پیش از میلاد متغیر است.

در این دوره، انسان موفق به اهلی کردن سگ شده است. هم چنین در این دوره که به عنوان دوره اتصال پارینه سنگی به نوسنگی است، ابزارهای سنگی و نحوه زندگی انسان نخستین، قدری پیشرفت داشته است.

چند ویژگی بارز این عصر عبارتند از: تلاش برای جمع آوری غذا، شکل گیری ابزار های جدید، طولانی تر شدن دوران استقرار در یک منطقه ( که بعدها در دوره نوسنگی منجر به ظهور معماری گردید)، تغیر عادات غذایی انسانها از حیوانات بزرگ به موجودات کوچکتر.

میان سنگی در شمال غربی اروپا از حدود 8000 تا 2500 ق.م. ادامه پیدا می کند و شامل سه دوره Preboreal، Boreal، Atlantic است. نمونه سایت های فراپارینه سنگی در اروپا استار کار Star carr در بخش سیمر Seamer در یورک شایر Yorkshire انگلستان است که گراهام کلارک در سال 1950 در آن حفاری کرده است. برخی از سایتهای معرف استقرارهای دوره فراپارینه سنگی عبارتند از:

• غارهای کرمل Carmel در فلسطین
• غارهای کارایین Karain و اوکوزینی Okuzini در ترکیه که آثار هنری سنگی و استخوانی متعلق به دوره پارینه سنگی فوقانی/ فراپارینه سنگی از آنها به دست آمده است.
• غار Kum Bucagi در ترکیه دارای هنر صخره ای (کنده کاری و نقاشی) متعلق به دوره های پارینه سنگی، فراپارینه سنگی، و نوسنگی
• غار پالانلی Pananli در ترکیه که نقاشی های دیواری متعلق به دوره فراپارینه سنگی از آن به دست آمده است.
• غار جبل Djebel در غرب ترکمنستان و شرق دریای مازندران
• Grimaldi، Arene Candide، Grotta Romanelli و Murgie Baresi در ایتالیا

مهمترین سایت های سنگی ایران نیز از : غار خر کرمانشاه، پناهگاه صخره ای وارواسی کرمانشاه، غار پاسنگر، غار مارروز لرستان، درمار، غار گوگل، کوهدشت لرستان، غار علی تپه، غار کونجی و …

برخی آثار اولیه هنری یافت شده از دوره میان سنگی، به شکل الهه ها حجاری شده اند.

پ. دوره نوسنگی (Neolithic) 

دوران نوسنگی آخرین دوره از عصر سنگ است که با انقلاب نوسنگی آغاز و به دو دوره تقسیم می شود:

1. نوسنگی بی سفال (آ و ب)

2. نوسنگی با سفال

دولمن ها، اولین نمونه از معماری خرسنگی دوره نوسنگی

دوران نوسنگی را عصر شروع کشاورزی و اهلی کردن دام می دانند. در این دوران، در برخی نواحی جنوب غرب آسیا (خاورمیانه)، انسان از مرحله جمع آوری و شکار به مرحله کشت و اهلی کردن برخی حیوانات مثل بز و گوسفند و همچنین سگ، انتقال یافت. باستان شناسان آغاز این دوره را در حدود 10 هزار سال پیش دانسته اند.

از اختراع های این عصر می توان به چرخ و قایق اشاره کرد. همچنین یکجانشینی و پیدایش نخستین روستاها در این دوره رخ داد. انسان ها در این روستاها از راه کشاورزی، باغداری، بوستان کاری و دامپروری زندگی می کردند و به ریسندگی و بافندگی و سفالگری نیز می پرداختند. برخی جانوران اهلی شدند، مانند اسب. یکجا نشینی نیازمند توسعه بنا سازی و کشاورزی نیازمند آبیاری و آبرسانی بود. با افزایش تولید باعث رفاه و رشد جمعیت شد. به تدریج تنشها و پراکندگی و مهاجرت بوجود آمد که مسیر تاریخ بشر را یکسره تغییر داد. در جمجمه ها آثاری از برداشته شدن تکه هایی از کاسه سر و احتمالا جراحی مغز دیده شده است.

قدیمی ترین آثار این دوره در ایران مربوط به مکان باستانی تپه گنج دره و آسیاب در نزدیکی کرمانشاه، علی کش در ایلام است.

دوره نوسنگی مهمترین تحول انسان در طول تاریخ دانسته اند.

در این دوره، با دگردیسی شیوه های زیستی، سرپناه های اولیه (غارها) به کلبه های چوبی و سپس به خانه های خشتی مبدل شدند.

شکل اولیه ساخته های بشر در این دوره، عموما به صورت دایره ای و بیضوی شکل بود که با الهام از عناصر مقدس نظیر خورشید و ماه ساخته می شدند. (پلان دایره ای برای سقف زدن خیلی راحتتر بود)

کهن ترین یافته های معماری این دوره در منطقه خاورمیانه و بین النهرین گزارش شده است. در مناطقی از اروپا نیز می توان نشانه هایی از معماری دوره نوسنگی با نام معماری خرسنگی و با نام دولمن Dolman مشاهده کرد. (بعضی از این بناها جنبه مذهبی و بعضی جنبه مقبره و خانه مردگان)

دولمن ها، سازه های سنگی با تیر و ستون های سنگی غول پیکر که بصورت خشکه چین اجرا می شدند. بر مبنای مطالعات باستان شناسی ثابت شده است که بسیاری از این بناها به عنوان مقبره یا اماکن مقدس ساخته می شدند. دولمن ها را می توان قدیمی ترین آثار معماری یافت شده لقب داد.

معماری یونان باستان (معابد سنگی خشکه چین) آخرین گونه از معماری خرسنگی است که در تداوم معماری دولمن های اولیه پدیدار شدند.

استون هنج در سالزبوری انگلستان، بنایی سنگی به شکل دایره با قطر 100 متر که با 120 قطعه سنگی یکپارچه به ارتفاع 5 متر، هر یک به وزن 50 تن است. این بنا، کارکردی مذهبی است و احتمالا به عنوان رصدخانه برای پیش بینی خسوف و کسوف استفاده می شده است.

نخستین سرپناه های دست ساز خشتی انسان در دوره نوسنگی در حدود 9000 – 80000 سال پیش از میلاد ساخته شده است. این سکونتگاه های اولیه در ایران در جیرفت، تپه علی کش، جغامیش، تپه زاغه و …، در بین النهرین و ترکیه امروزی یافت شده اند.

مشخصات عمومی بناهای دوره نوسنگی عبارتند از:

1. پی سنگی دیوارها

2. دیوارهای خشتی ساده (چینه) که در مواردی با رنگ اخرا تزئین شده اند. ابعاد خشت ها متغیر است. دیوارها عموما 40-50 سانتیمتر ضخامت دارند. عرض اتاق ها حداکثر 2.5 متر است که ملاحظات سازه ای عامل این عرض کم است.

3. پوشش چوبی خانه ها

مهمترین آثار معماری نوسنگی جهان، اریحا در اردن، چاتال هویوک و حاجیلار در ترکیه

سکونتگاه اریحا

1. در دره اردن واقع شده است، تاریخ آن به هزاره نهم پیش از میلاد بر می گردد. این تمدن، دهکده های کوچک مربوط به دوره نوسنگی قدیم با خانه های خشتی با پی های سنگی مدور و بیضوی شکل.

2. نخستین استحکامات شناخته شده سنگی در تاریخ بشر در اریحا شناسایی شده اند. خندقی عظیم به دور سکونتگاه نشانگر وجود عوامل مهاجم است.

دیوار بارو به قطر 1.5 متر که بخشی از آن با ارتفاع حدود 3.6 متر باقی مانده است.

3. ساکنان قدیمی اریحا در حدود 7000 سال پیش آنرا ترک کرده و گروه ساکنان جدید آن، بناهایی با خشت خام و شکل چهارگوش با پی های سنگی می ساختند. در دوره جدید، کف ها و دیوارها را گچکاری و رنگ آمیزی کرده اند.

سکونتگاه چاتال هویوک:

1. این سکونتگاه باستانی با تاریخی در حدود 5700- 6500 پیش از میلاد، در ترکیه امروزی قرار دارد. مجموعه 13000 متر مربع وسعت دارد که تا کنون 4000 متر مربع آن حفاری شده است. (یکی از نخستین تلاشهای بشر برای پی ریزی شهر)

2. نقشه تجربی و غیر طراحی شده.

3. مهمترین ویژگی چاتال هویوک اتصال خانه ها به یکدیگر، عدم وجود دسترسی های افقی (خیابان و کوچه)، دسترسی به خانه ها از روی بام

4. وجود فضاهای باز میان خانه ها به عنوان برف انداز و محل جمع آوری زباله

5. ساختار خشتی خانه ها، دیوارهای خشتی با کلاف های چوبی، پوشش چوبی بام

6. بهره گیری از سکوهای کنار دیوارها برای خوابیدن، کارکردن و غذاخوردن

7. وجود معبد در چاتال هویوک با تاکید بر وجود نقوش و سردیس های کله گاوی به عنوان عنصر مقدس